Wprowadzenie
Geneza i historia księgi
Pierwsza inicjatywa powstania tej książki jest nadprzyrodzona. W pierwszy czwartek Wielkiego Postu, 9 lutego 1570, Teresa od Jezusa znajdowała się w klasztorze w Malagón. Po Komunii św., w widzeniu przez wyobraźnię, zobaczyła Chrystusa, który niósł na głowie “koronę” jaśniejącą promieniami, które rozchodziły się wokoło. Chrystus dał Teresie kilka poleceń, a między innymi powiedział: “Spiesz się z zakładaniem tych domów; dusze w nich mieszkające są moją pociechą… Opisz także historię tych fundacji”.
Pozwolenie na tę pracę otrzymała od spowiednika o. Jerónima Ripaldo w Salamance w 1573 r. Już od 11 lat, tj. od r. 1562 rozwijała swoją działalność fundacyjną. W tym czasie ufundowała 8 klasztorów: Awila (1562), Medina del Campo (1567), Malagón (1568), Valladolid (1568), Toledo (1569), Pastrana (1569), Salamanka (1570), Alba de Tormes (1571).
Od 25 sierpnia 1573 r., w którym zaczęła pisać Księgę fundacji w Salamance, do lutego 1574 r., w którym wyjechała z tego miasta do Alby i Segowii, napisała 9 pierwszych rozdziałów.
W 1576 roku, znajdując się w Toledo przy swoim “mistrzu Hieronimie Grarianie od Matki Bożej… komisarzu apostolskim… przełożonym aktualnym – są to słowa samej Teresy – karmelitów i karmelitanek bosych reguły pierwotnej i wizytatorem złagodzonych”, otrzymała od niego rozkaz, by ukończyła pisać Księgę fundacji. Teresa zabrała się zaraz do pracy i napisała dalszych 8 rozdziałów. Pod koniec 27 rozdziału pisze: “Skończyłam dzisiaj, w wigilię św. Eugeniusza, dnia 14 listopada roku 1576, w klasztorze Św. Józefa w Toledo, gdzie obecnie przebywam z rozkazu o. komisarza apostolskiego, magistra Hieronima Graciana od Matki Bożej, obecnego naszego przełożonego nad klasztorami męskimi zarówno jak i żeńskimi pierwotnej reguły Karmelu, a zarazem i wizytatora prowincji andaluzyjskiej, reguły złagodzonej”.
Teresa uważała, że jest to jej ostatnia fundacja i koniec opisu, ponieważ mniemała, że już dalej klasztorów fundować nie będzie. Rzeczywiście od 1576 do 1580 zostało przerwane dzieło fundacji. Na początku rozdziału 28 Święta opisuje przyczyny tej przerwy, trwającej 4 lata.
Karmelici obserwancji złagodzonej widzieli w reformie św. Teresy rozdwojenie zakonu i zarzewie niezgody, usiłowali więc stłumić dzieło reformy. W tym celu pozyskali, a raczej przeciągnęli na swoją stronę generała zakonu, o. Rubeo, który początkowo pozwalał i popierał dzieło odnowy. Pod naciskiem karmelitów złagodzonej obserwancji zaczął występować przeciwko reformie. Pozyskał sobie poparcie nuncjusza apostolskiego, Filipa Segi. Ten poddał karmelitanki pod ścisły i nieprzychylny dozór karmelitów dawnej obserwy, a nieliczne klasztory męskie rozwiązał i zakonników poumieszczał w klasztorach złagodzonej reguły. W końcu jednak prawda i sprawiedliwość zwyciężyły. Nuncjusz spostrzegł się, że był wprowadzony w błąd i dlatego nie przeciwstawiał się reformie terezjańskiej, zwłaszcza kiedy staraniem króla Filipa II papież uznał Karmel odnowiony za oddzielną prowincję, niezależną od karmelitów obserwancji złagodzonej.
Po uspokojeniu się zawieruchy, Teresa wznowiła działalność fundacyjną i częściami opisywała przebieg fundacji nowych klasztorów. Ostatniej fundacji dokonała w Burgos (26 I – 26 VIII 1582).
Jeszcze przed śmiercią św. Teresy dokonano odpisów manuskryptu. Oryginał jest przechowywany w klasztorze Alba de Tormes, bowiem matka Anna od Jezusa, zbierając rękopisy terezjańskie do druku, zabrała manuskrypt Księgi fundacji i przekazała go o. Ludwikowi z Leonu. W jego wydaniu dzieł z 1588 roku Księga fundacji nie została wydrukowana. Racją najprawdopodobniej był fakt, że Teresa z rozbrajającą szczerością i prostotą opisała przykre zajścia z karmelitami złagodzonej reguły, z niektórymi osobami świeckimi i duchownymi przy fundowaniu niektórych klasztorów. Protagoniści tych wydarzeń jeszcze żyli, dlatego o. Ludwik z Leonu nie chciał ich zdradzać i powiększać ran jeszcze nie zagojonych. Niemniej o. Ludwik z Leonu posłał oryginał Księgi fundacji księdzu Francisco Sobrino, który został później biskupem w Valladolid. Ten kazał dokonać odpisu dla karmelitanek bosych w Valladolid. Król Filip II, po wydaniu dzieł św. Teresy, zapragnął mieć wszystkie autografy terezjańskie. Zwrócił się tedy do o. Mikołaja Dorii, wikariusza generalnego karmelitów bosych. O. Doria spowodował, że rękopis Księgi fundacji znalazł się w bibliotece królewskiej w Eskurialu, gdzie od roku 1592 jest przechowywany.
Pierwsze wydanie Księgi fundacji ukazało się w roku 1610 staraniem siostry Anny od Jezusa i o. Hieronima Graciana. Wydanie to było oparte na rękopisach z odpisów niedokładnych. Dopiero w r. 1880 wydanie litograficzne hiszpańskie zostało oparte na kodeksie z Eskurialu.
Nasze wydanie opieramy na wydaniu hiszpańskim z r. 1982, a więc najnowszym i krytycznym, przygotowanym do druku przez o. Tomasza od Krzyża Alvareza OCD.
Atrakcyjność księgi
Lektura książki, zatytułowanej prozaicznie Księgą fundacji, stanowi dużą atrakcję z punktu widzenia jej treści i stylu Autorki. Teresa z rozbrajającą szczerością i humorem przedstawia kulturę, zwyczaje i pasje Hiszpanów z XVI wieku. Jest to opowieść o przygodach jej i sióstr, a także karmelitów bosych podczas fundowania klasztorów Reformy. Autorka opowiada fundacje 16 klasztorów żeńskich i 2 męskich. Książka ma 31 rozdziałów numerowanych z podaniem odpowiedniego tytułu. Księga posiada prolog i epilog. Praca trwała 9 lat (1573-1582).
Z opowiadania, bogatego we wzmianki historyczne, drobiazgowego w opisywaniu faktów, można wnioskować, że święta Teresa pisała nie tylko dla swoich córek duchowych, karmelitanek bosych, lecz także dla szerokiego grona czytelników. Chciała szczerze powiedzieć, jak przeżywała radość i trudności w dziele fundacji, jak oceniała zasługi i winy różnych osób, które mogły działać w dobrej wierze, ale sprawiły swoim negatywnym nastawieniem ogromne cierpienia karmelitankom i karmelitom bosym, a nawet przyjaciołom fundacji. Podkreśla z całym uznaniem i wdzięcznością zasługi wielu osób, wmieszanych w dramatyczne dzieje fundacji, jak papież i król, nuncjusze apostolscy, biskupi, gubernatorzy miast i przełożeni zakonni wszelkich stopni; damy stojące wysoko na szczeblu hierarchii społecznej i osoby zakonne należące do instytutów religijnych wtedy istniejących.
Na scenie terezjańskiej jawią się wielkie postacie XVI wieku: wielcy papieże, jak św. Pius V i Grzegorz XIII, życzliwi dla reformy; król Filip II obrońca reformy; teologowie różnych zakonów, jak św. Piotr z Alkantary i św. Franciszek Borgiasz; biskupi sprzyjający fundacjom i biskupi wystawiający na ogniową próbę Teresę oraz jej siostry; inkwizytorzy, którzy względnie łagodnie potraktowali “wędrowną mniszkę”; ludzie kultury i ludzie prości: cała mozaika różnych postaci, charakterów, zwyczajów, bogata gama życia ludu hiszpańskiego z czasów błędnego rycerza Donkiszota.
Teresa doskonale kreśli sylwetki psychologiczne wielu osób sobie współczesnych. Kobiecą intuicją psychologiczną wspaniale opisuje niektóre postacie kobiece swych przyjaciółek i sióstr, a także męskie, jak św. Jana od Krzyża, o. Antoniego de Heredia i o. Graciana. Znaczenie teologiczne dzieła wyraża się w intencji Teresy oddania czci Bogu. Według niej, opowiadane wydarzenia są ogniwami łańcucha łask Bożych. Dużą wartość literacką ma styl Teresy, swobodny, zwięzły, żywy i płynny. Natchniona przez egzotyczne krajobrazy, coraz to nowe i inne, przez lud spotykany na drodze fundacyjnej, opisuje swoje przygody z gracją i humorem. Ponadto przy sprawnym załatwianiu spraw daje mimo woli przekonywające dowody na to, że mistycy są ludźmi czynu, realistami, doskonałymi organizatorami. Zatopienie się w kontemplacji Boga nie przeszkadzało jej w działaniu, owszem, pomagało jej do zdumiewająco zręcznego załatwiania spraw z ludźmi nieraz bardzo trudnymi, do taktownego i umiejętnego obcowania z każdym napotkanym człowiekiem, do pozyskiwania sobie sympatii, nawet początkowo zawziętych wrogów.
Człowiekowi współczesnemu Teresa daje wzór, jak ma postępować z ludźmi, którzy niewiele się różnią od ludzi jej czasów. “W cudownej harmonii zjednoczyło się w niej wszystko. Gdy na modlitwie podnosi wzrok ku niebu, jest całkowicie oderwana od tej ziemi, a gdy zajmuje się sprawami doczesnymi, jest realną, ludzką i praktyczną”.
Pośród morza książek współczesnych, opisujących przygody człowieka dzisiejszego, Księga fundacji św. Teresy jest dziełem, które po 400 latach jest nadal aktualne i dostosowane do gustu nowoczesnego. Teresa jest obiektywna, wspaniała w przedstawianiu faktów historycznych, zawsze pogodna w zetknięciu z ludźmi uczonymi i prostymi, z wszystkimi ich humorami, z woźnicami i hotelarzami, na słońcu i pod deszczem, na wezbranych rzekach, w błocie i chłodzie, w śniegu i mrozie. Nowocześni ludzie mają się nauczyć od Teresy kultury ludzkiej i chrześcijańskiej, głoszenia nauki chrześcijańskiej prosto i pociągająco.
Księga fundacji zainteresowała współczesne czasopismo ilustrowane “II Messaggero del Bambino Gesu di Praga”, ukazujące się w Arenzano koło Genui. Jej redaktor i fotograf, o. Girolamo Salvatico OCD i postulator generalny Zakonu o. Simeón Tomas Fernandez OCD, postanowili iść po tropach św. Teresy i udokumentować fotograficznie wszystkie jej podróże fundacyjne oraz poszczególne klasztory przez nią założone. W ciągu kilku tygodni przejechali samochodem śladami św. Teresy, odwiedzili wszystkie jej klasztory i miejscowości, przez które przejeżdżała, dokonali dokumentalnych kolorowych zdjęć każdej drogi, każdego mostu, każdej rzeki, każdego miasta czy wioski, każdego klasztoru terezjańskiego reformy z licznymi jej pamiątkami. Powstał wielki zbiór kolorowych przeźroczy, wykorzystanych w druku.
Przez cały rok terezjańskiego jubileuszu 1982 ukazywał się na łamach miesięcznika “II Messaggero” cały szereg opisów poszczególnych fundacji terezjańskich, bogato ilustrowanych zdjęciami kolorowymi, mapami i wykresami. Każdy numer miesięcznika przynosił wkładkę z opisem i dokumentacją fotograficzną poszczególnych fundacji. Na końcu roku Wydawnictwo oprawiło poszczególne wkładki w jeden tom zatytułowany: Avanti con Dio. Fondazioni e viaggi di S. Teresa di Gesu (Naprzód z Bogiem. Fundacje i podróże św. Teresy od Jezusa).
Jest to nowoczesna i oryginalna opowieść ilustrowana o życiu i fundacjach św. Teresy od Jezusa. Czytelnik śledzi opowieść z zainteresowaniem i satysfakcją oraz ogląda to, co widziały oczy św. Teresy przed 400 laty. Przedziwna historia terezjańska została uwieczniona atrakcyjnym opisem, bogactwem kolorów i artyzmem barwnych wykresów.
Tadeusz Machejek OCD
Św. Teresa od Jezusa,
Dzieła, tom I, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1997
