Tło historyczne

Święty Jan od Krzyża to mistyk, doktor Kościoła i reformator. Wielkości duchowej, jaką osiągnął w ciągu krótkiego, bo 49 lat liczącego życia, jego pism, które pozostawił i roli jaką odegrał w zakonie karmelitańskim, nie można zrozumieć bez poznania środowiska, czyli życia społeczno-religijnego Hiszpanii XVI wieku.

Życie reformatora Karmelu i jego pisma



Jan de Yepes urodził się w r. 1542 w Fontiveros w rodzinie szlachcica Gonzaleza, wydziedziczonego przez rodzinę, i Katarzyny Alvarez, dziewczyny z ludu. Utraciwszy w dzieciństwie ojca żył w bardziej niż skromnych warunkach z matką w Medinie del Campo. Oddany do przytułku pracował najpierw w szpitalu, następnie w rozmaitych rzemiosłach, wreszcie przechodzi naukę gramatyki w tamtejszym kolegium jezuitów. Ze szkoły tej wyniósł Jan kulturę humanistyczną i pierwszą zaprawę filozoficzną, które tak jasno ukażą się później w jego utworach.

Mając łat 21 wstępuje do karmelitów i przyjmuje imię Jana od św. Macieja. Po odbyciu dalszych studiów filozoficznych i teologicznych na uniwersytecie w Salamance, przyjmuje święcenia kapłańskie mając lat 25. Ale w tym młodym kapłanie, żyjącym w zakonie o złagodzonej regule, który próbował różnych szkół życia jako tkacz, czeladnik krawiecki, snycerz, malarz, przygodny zakrystian któregoś z kościołów Mediny, pielęgniarz, nurtują wzniosłe aspiracje. Opatrznościowe spotkanie ze św. Teresą, która zjednała go rozpoczętemu przez siebie w 1562 roku dziełu reformy zakonu, zachowało nam go przed ucieczką do kartuzów. Postawionemu Teresie warunkowi, “byle tylko nie trzeba było długo czekać”, staje się zadość. Dnia 28 listopada 1568 roku może złożyć w Duruelo, wraz z dwoma towarzyszami, ślubowanie zachowania reguły w całej ścisłości.

Młody ojciec Jan, nazwany teraz “od Krzyża”, uchwycił się tak mocno przekazanego sobie przez Teresę ideału kontemplacyjnego, że postanawia go urzeczywistnić, “choćby to miał nawet życiem przypłacić”. Wierności tej będzie miał wnet okazję dowieść. Tymczasem widzimy go jako mistrza nowicjatu w Pastranie, rektora pierwszego w reformowanym zakonie kolegium w Alcali (1571) i spowiednika przy klasztorze karmelitanek w Avili (15721577).

Na skutek konfliktu natury prawnej między dwiema władzami zostaje jako buntownik, a w rzeczywistości jako ofiara zawikłanego prawodawstwa, wtrącony do więzienia. Nieludzkie obejście, upokorzenia, wewnętrzne rozterki nie złamały jednak tego, który oparł się na krzyżu. Nie wyrzekł się reformy, która dzięki niemu i Teresie wcielała najwyższe wartości życia chrześcijańskiego. Nie tyle gwałt fizyczny, trzymający go przez dziewięć miesięcy “w paszczy wieloryba”, ile raczej przeżycie w tym okresie strasznych “nocy ciemnych” i zrodzenie się w jego duszy wspaniałych koncepcji twórczych sprawiło, że ten bolesny okres zapoczątkował duchowe promieniowanie jego osoby.

Po ucieczce z więzienia (15 VIII 1578) piastuje kilkakrotnie urzędy przełożonego domowego, wikariusza prowincjalnego i definitora generalnego. Gorliwa praca apostolska, umiłowanie konfesjonału, a zwłaszcza surowe życie powodują, że spala się szybko mimo przeniesienia w stan spoczynku. Powstanie nowych rygorystycznych prądów w dopiero co zreformowanym zakonie doprowadza do tego, że sam inicjator odnowienia zostaje usunięty do Ubedy, gdzie umiera 14 XII 1591 roku. To stało się również przyczyną, że kilka z jego pism. notatek z jego nauk, a zwłaszcza cennej korespondencji nie dotarło do nas. Bracia zakonni i siostry palili ze strachu przed przeciwnikami i przed inkwizycją piśmienne relikwie po ojcu Janie od Krzyża.

Jeden ze współczesnych tak scharakteryzował jego sylwetkę w roku 1618 dla procesu beatyfikacyjnego: “Znałem Ojca Jana od Krzyża, rozmawiałem i przestawałem z nim po wiele razy i w różnych okolicznościach. Był średniego wzrostu. Wyraz twarzy nieco śniadej, o  miłych rysach, miał poważny i budzący szacunek. Jego mowa i obejście były bardzo uprzejme, uduchowione i pożyteczne dla tych, którzy go słuchali i z nim przestawali. A w tym wszystkim tak się wyróżniał i tak głębokie wywierał wrażenie, że wszyscy, którzy tylko zbliżali się do niego, mężczyźni i niewiasty, odchodzili zbudowani, pobożniejsi i zachęceni do cnoty. Posiadał wiedzę i głębokie doświadczenie w sprawach modlitwy i obcowania z Bogiem, a na wszystkie trudności przedkładane sobie w tym przedmiocie odpowiadał z wielką mądrością, pozostawiając pytającego zadowolonym i uświadomionym. Był rozmiłowany w skupieniu i powściągliwy w mowie. Śmiał się rzadko i z wielkim umiarem. Kiedy karcił jako przełożony, a był nim często, czynił to z miłą surowością, napominając jak miłujący ojciec z przedziwną pogodą i powagą”.

Pierwszą biografię Jana od Krzyża dał nam o. Józef od Jezusa Maryi (Ouiroga), którego Historia de la Vida y Virtudes del Venerable Padre Fray Yuan de la Cruz ukazała się poza Hiszpanią, w Brukseli w 1628 r. Życiorys oparty na naukowych podstawach napisał o. Bruno od Jezusa Maryi (Saint Jean de la Croix, Paris 1929. W przekładzie polskim: Święty Jan od Krzyża, Kraków 1982). Tego samego roku ukazał się żywot Świętego, skreślony przez o. Sylweriusza, wydawcę jego pism (San  Juan  del  Cruz, Burgos 1929). Ostatni naukowy życiorys, oparty na bardziej dokładnie i wyczerpująco opracowanych źródłach historycznych, napisał o. Crisógono de Jesiis (Vida de San Juan de la Cruz, Madrid 1946). Nagrodzony przez Ministerstwo Wychowania Narodowego, ukazał się po śmierci autora w serii Biblioteca de Autores Cristianos i kilkakrotnie dotychczas był wznawiany oraz tłumaczony na obce języki.

Badacze życia i działalności św. Jana od Krzyża stwierdzają, że pisarstwo było u niego zajęciem drugorzędnym i przygodnym, prawie marginesowym. W skali wartości przezeń uznawanej ważniejszymi od zajęć piórem były: a/ przeżywanie na co dzień, ale w pełnym wymiarze, ideału zakonnego we wspólnocie modlitwy i pracy, nie wyłączając ręcznej, b/ kierowanie rządzoną przez siebie wspólnotą i formacja duchowa, c/ nauczanie ustne i kierownictwo duchowe osobami zakonnymi i świeckimi. Na końcu w czasie, jaki mu pozostawał, zapełniał stronice papieru pismem pospiesznym, jakby nie zastanawiał się nad znaczeniem swych pism dla przyszłości. Nie pisze z rozkazu, jak Teresa, lecz pod naciskiem przyjaznych i podziwiających go osób, które dostrzegają, że w jego umyśle kryje się doktryna pewna, zasadnicza a zarazem głęboka. Jego twórczość pisarska przypada na lata 1578-1586, czyli między jego 36 a 44 rokiem życia. Pozostałe 5 lat życia wypełniły obowiązki, które mu uniemożliwiały szczegółową korektę, co dzisiaj, przy braku autografów, nastręcza wiele trudności tekstologicznych wydawcom hiszpańskim, a w konsekwencji także tłumaczom.

Doskonałe wykształcenie, bogate doświadczenie życiowe, twórcza wyobraźnia i subtelność wrażliwych uczuć stwarzały u św. Jana niezwykle sprzyjające warunki do rozwoju jego talentu pisarskiego. Dawniejsi krytycy (o. Sylweriusz od św. Teresy) zaznaczali, że św. Jan od Krzyża nie był zawodowym pisarzem. Obecnie coraz więcej znawców literatury hiszpańskiej przyznaje wysokie walory literackie nie tylko poezji, lecz i prozie św. Jana od Krzyża. Dokładniejsze badania wykazały, że nawet na pozór oschła proza dydaktyczna Drogi na Górą Karmel i Nocy ciemnej posiada swoje piękno literackie i nie ustępuje utworom najlepszych prozaików kastylijskich XVI wieku. Pierwszorzędną pozycję wśród pism Świętego zajmują 22 utwory poetyckie. Jest ich niewiele, lecz mają za sobą najlepszą tradycję liryki hiszpańskiej. Powstały w latach jego aktywności pisarskiej (1578-1586), spełniając funkcję przekazywania gorliwemu środowisku reformowanego zakonu głębszych realiów życia duchowego. Nowicjusze uchwycili jakąś melodię Nocy ciemnej i śpiewali z zapałem. Ujęty nimi nawet brat Świętego, Francisco de Yepes, żyjący w świecie, nucił kuplety duchowne . Źródłem inspirującym poezję św. Jana były Pismo święte i własne doświadczenie wewnętrzne.

Spuściznę poetycką Jana dzieli się na cztery grupy: “Romance” w liczbie 10 ( w naszym wydaniu oznaczone I, 19 i II); 5 poematów (III-VII); 5 glos (VIII-XII); wreszcie 2 “letrilla” (XIII-XIV). Mimo braku autografów autorstwo Świętego poręcza wiele wiarygodnych świadectw. Najważniejsze są dwa poematy: Noc ciemna (Noche oscura) i 40-strofowa Pieśń duchowa (Cántico espiritual), uważana za perłę literatury świata. Obydwa poematy powstały w więzieniu toledańskim (1577-1578).

Do pomniejszych pism zalicza się, obok poezji, szereg zbiorów Rad i wskazówek (Avisos), z których największy nosi tytuł Słowa światła i miłości (Dichos de luz y amor). Są to zbiory krótkich zdań, w których Święty zwykł był zamykać zwięźle swoją myśl i podawać na bilecikach kierowanym przez siebie osobom zakonnym. Pochodzą one z klasztorów w Avili, Beas, Granadzie, Sewilli i sięgają niektóre roku 1572, kiedy Święty był spowiednikiem klasztoru Wcielenia w Avili. Szczęśliwie zachował się choć okrojony autograf, z którego dokonano ostatnio wydania faksymilowe.

Wysoko cenione w dydaktyce zakonnej Przestrogi duchowne (Cautelas) napisał św. Jan dla karmelitanek w Beas ok. 1578 r. Pokrewne im są formą i orientacją mistyczną Cztery przestrogi dla pewnego zakonnika (Quatro avisos a un religioso). Ten sam kodeks-kopia (Biblioteka Narodowa w Madrycie, rkps 6296), który przekazał nam Cztery przestrogi, zachował nam także Stopnie doskonałości (Grados de perfección). Te 17 rad i wskazówek, łatwo zaliczanych do Słów światła i miłości, umieszczają wydawcy w kolejności, w jakiej przekazuje nam je kodeks madrycki. I my również zachowujemy tę kolejność.

Spośród korespondencji duchownej św. Jana od Krzyża uratowało się zaledwie kilkadziesiąt listów, już to w całości, już to we fragmentach i odpisach. Wydawcy hiszpańscy różnią się w podawaniu ich liczby, wskutek różnego traktowania fragmentów i własnych prób rekonstrukcji. Nasze obecne wydanie znowu powiększa zestaw przekładów, wobec odnalezienia jeszcze jednego listu. Jest zastanawiające, że nie zachował się żaden z listów pisanych do Teresy, ani do matki, Katarzyny Alvarez, zmarłej 1580 r. Pomimo tak skąpo zachowanej korespondencji świętego Jana, i ta ocalała przedstawia wartość niezwykle cenną, nie tylko z tej racji, iż jest ona autoportretem, lecz zwłaszcza z racji doktrynalnej treści. Szereg listów podaje po mistrzowsku zredagowany program życia duchowego dla różnych kategorii osób, świeckich, zakonnych, dla przełożonej, dla zakonnika o wielkich aspiracjach, wreszcie i dla kandydatki do zakonu.

Szczególnym rodzajem pisma duchowego jest Ocena św. Jana od Krzyża, jaką dał o duchu i modlitwie pewnej zakonnicy (Censura y parecer ąue dió san Juan de la Cruz sobre el espiritu y modo de proceder en la oración de una monja), jaką miała być pewna karmelitanka bosa. Wydał tę ocenę na rozkaz wikariusza generalnego, o. Mikołaja Dorii, w latach 1588-1591. Pomimo niechęci do zajmowania się nadzwyczajnymi przypadkami w życiu duchowym, zwłaszcza cudownymi, Święty bywał niejednokrotnie wzywany nawet przez inkwizycyjne trybunały do zabrania głosu w tych sprawach. Jedyna zachowana tego rodzaju cenzura potwierdza opinię współczesnych, przypisującą Świętemu szczególny dar rozpoznawania stanów wewnętrznych. Podobnie jak w listach, także i tutaj zdradza Jan umiejętność bardzo treściwego ujmowania norm i reguł życia duchowego, które tak szeroko omawiał w dziełach większych.

Idąc za powszechniejszą praktyką tłumaczy, nie podajemy w naszym wydaniu dokumentów urzędowych, sporządzanych przez sekretarzy, a podpisywanych przez św. Jana, gdy był wikariuszem prowincjalnym i definitorem generalnym.

Nie ma dziś ustalonego pierwszeństwa pism mniejszych przed większymi, ani ścisłej kolejności chronologicznej. Prawie wszystkie listy i niektóre poezje są późniejsze. Ale dla Przestróg i Wskazówek właściwsze jest miejsce pierwsze. I ten porządek zaprowadzony w większości współczesnych edycji hiszpańskich wprowadzamy po raz drugi i my w obecne polskie wydanie. Czyni się to dzisiaj nie tylko dlatego, aby na początek pism św. Jana wysunąć rzeczy u niego bardziej pociągające, lecz dla utrzymania w stopniu możliwym naturalnej kolejności pism, w jakiej powstawały.

Mając za sobą szereg lat kierownictwa duchowego, do kierowanych przez niego osób należała również św. Teresa, po przeżyciu ciemnych nocy w toledańskim zamknięciu, pisze wkrótce po ucieczce z więzienia w latach 1579-1582 Subida del Monte Carmelo(Droga na Górę Karmel). W tym samym czasie pisze drugi komentarz do pieśni “En una noche oscura” pt. Noc ciemna (Noche oscura). W 1584 powstaje pierwsza redakcja Cántico espiritual (Pieśń duchowa – A), będąca komentarzem drugiego utworu więziennego. Drugą redakcję komentarza (Pieśń duchowa – B) ukończył św. Jan najprawdopodobniej 1586 r. w Grenadzie. W czasie sprawowania urzędu wikariusza prowincjalnego, dokładnie w ciągu piętnastu letnich dni 1585 roku pisze Llama de amor viva (Żywy płomień miłości), do którego przykłada jeszcze rękę w następnych dwóch latach, poszerzając to dzieło.

Pierwsze trzy dzieła napisał Święty na prośbę sióstr zakonnych i braci, ostatni, najwznioślejszy traktat napisał dla osoby świeckiej, Anny de Peńalosa. Subida jest dziełem nie dokończonym lub, co nie jest całkiem wykluczone, w części ostatniej zaginionym. Brakującą jednak część uzupełnia doskonale Noche oscura, omawiająca specjalnie przedmiot zamierzonej czwartej księgi Subida.

Spuściznę pisarską św. Jana od Krzyża przekazały nam liczne kodeksy, będące niestety odpisami. Jako jedyne autografy znane nam są dzisiaj tylko zbiór omawianych już Dichos de luz y amor i szereg listów. Spośród kilkunastu rękopisów Drogi na Górę Karmelnajwiększe znaczenie posiada kodeks z Alcaudete, jako że jest to kopia sporządzona przez o. Jana Ewangelistę, towarzysza, spowiednika i długoletniego sekretarza Świętego. Został on włączony przez o. Sylweriusza od św. Teresy do jego krytycznego wydania jako tekst podstawowy. Ten najstarszy istniejący dziś rękopis trzeba uzupełniać w wielu miejscach tekstem “editio princeps” (Alcalá 1618) i innych rękopisów, co w szerokiej mierze uwzględniają nowsi wydawcy, poszukujący nieustannie w swoich badaniach tekstologicznych najdoskonalszej wersji tekstu.

Pomiędzy kilkunastu kodeksami Nocy ciemnej krytyczne opracowania pierwszeństwo przeważnie oddają manuskryptowi z Biblioteki Narodowej w Madrycie, oznaczonemu sygnaturą 3446. Obecnie w oczach wydawców zaczyna nabierać coraz większej powagi kodeks znajdujący się w rzymskim Archiwum Generalnym Karmelitów Bosych, nr 328, jako najstarszy, posiadający marginesowe uwagi o. Tomasza od Jezusa (1564-1627). W przekładach nie ma prawie zupełnie potrzeby zaznaczania drobnych różnic pomiędzy licznymi kopiami. Kłopotliwszy natomiast jest, tak dla wydawców oryginału jak i dla tłumaczy, wadliwy tu i ówdzie podział na rozdziały, pochodzący zresztą nie od świętego Jana, lecz od pierwszego wydawcy (Alcalá 1618).

Najwięcej kodeksów, bo aż ponad dwadzieścia, posiada Pieśń duchowa, już to w redakcji krótszej (A), już to w redakcji późniejszej, dłuższej (B). Wśród odpisów pierwszej redakcji bezsprzeczną przewagę posiada kodeks z Sanlucar de Barrameda, zaopatrzony własnoręcznymi poprawkami i uwagami św. Jana od Krzyża. Prototypem dla odpisów redakcji B jest kodeks karmelitanek z Jaen. Dwa wspomniane kodeksy, z Sanlucar de Barrameda i odpowiadające im dwa typy dalszych odpisów stanowiły do niedawna podstawę dyskusji badaczy wokół autentyczności Pieśni B.

Żywy płomień miłości znamy również z kilkunastu kodeksów przedstawiających już to krótszą, już to dłuższą redakcję o niekwestionowanej autentyczności. Za podstawowy tekst wydań drugiej redakcji służy dziś wydawcom przeważnie manuskrypt 17950 BN w Madrycie.

Na początku Drogi na Górę Karmel, zgodnie z informacją Świętego w ks. II, r. 13, n. 10, umieszcza się rysunek “Góry doskonałości”. Dla uprzystępnienia w skrócie swojej doktryny ascetyczno-mistycznej podawał Święty siostrom i braciom zakonnym wykonane przez siebie rysunki symbolicznej góry z objaśnieniami. Do niedawna znane były jednak rysunki w graficznym w opracowaniu Diega de Astor dla wydania hiszpańskiego z r. 1618. Przypadkowo jednak w r. 1912 o. Gerard od św. Jana od Krzyża odkrył odrys “Góry doskonałości”, wykonany przez Świętego i dedykowany siostrze Magdalenie od Ducha Świętego, karmelitance w Beas. Przypuszcza się, że św. Jan wykonał kilkadziesiąt egzemplarzy tego rodzaju szkicu. Mimo że artystyczną interpretację rysunku Diega de Astor, zmierzającego do uplastycznienia wizji “Góry doskonałości”, poddano silnej krytyce i zaproponowano nowe opracowania, to jednak odchodzi się od geometrycznych i zbyt modernizujących interpretacji rysunku św. Jana, utwierdza się natomiast opinia, że rysunek Diega de Astor, ucznia El Greco i rytownika mennicy królewskiej, choć nieco prymitywny, jest jednak bardziej dydaktyczny i trafniej wyraża główną ideę drogi na szczyt doskonałości, zawartą w Drodze na Górę Karmel i Nocy ciemnej.

Powyższe pisma ukazały się drukiem po raz pierwszy w Alkali w r. 1618. Wydawca miał do dyspozycji widocznie jakieś wcześniejsze rękopisy od istniejących dzisiaj, skoro tekst drukowany wykazuje wielokrotnie lepszą od nich poprawność. Stąd duże znaczenie tego wydania w badaniach tekstologicznych. Najwcześniej ukazał się przekład francuski, bo w r. 1622; tłumacz Renę Galtier posługiwał się jeszcze rękopiśmiennym oryginałem. Następne: włoski w 1627; łaciński, będący dziełem polskiego karmelity bosego o. Andrzeja od Jezusa (Brzechwa), w r. 1639 i 1710; niemiecki w 1697. Autor tych pism wnet został uznany za doskonałego przewodnika po mistycznych drogach życia wewnętrznego, w naszych zaś czasach za jeden z najwyższych autorytetów w nauce teologii duchowej. Dopiero jednak w obecnym stuleciu zrodziło się powszechne zainteresowanie pismami Jana i wzmogła ogromna poczytność.

Dla potrzeb czytelniczych, a jeszcze bardziej naukowo-badawczych podjęto prace nad krytycznym wydaniem pism. Początek dał o. Gerard od św. Jana od Krzyża trzytomowym wydaniem w r. 191214. Większe uznanie znalazło jednak pięciotomowe wydanie o. Sylweriusza od św. Teresy, opatrzone obfitym aparatem krytycznym, pt. Obras de San Juan de la Cruz (w serii “Bibliotheca Mistica Carmelitana”, Burgos 1929-1930). Dzięki dalszym poszukiwaniom kodeksów rękopiśmiennych i badaniom tekstów dało nam odtąd czterech innych jeszcze wydawców nowe opracowania krytyczne pism Świętego. Każde z nich wykazuje się nie tylko jakimś ulepszeniem samego tekstu, jak też i doskonalszą szatą zewnętrzną edycji oraz zaletami praktyczności w posługiwaniu się przez czytelnika.

Jan od Krzyża, beatyfikowany przez Klemensa X dnia 25 stycznia 1675 roku, a kanonizowany przez Benedykta XIII dnia 26 grudnia 1726 roku, został ogłoszony dnia 24 sierpnia 1926 roku doktorem Kościoła Powszechnego.