Maryja najstarszych legend

o. Jerzy Zieliński OCD, Maryja w historii i duchowości Karmelu Karmelitańska legenda Zanim malarz zabierze się do wykonania obrazu już na początku ustala szczegóły drugiego planu. Decydują one często o tym, jak odbierzemy i zinterpretujemy główną postać. Kolorystyka i pozornie mało znaczące elementy wspomagają pozytywne lub negatywne odczucia, skutecznie wpływając na naszą niezmiernie żywą wyobraźnię. Starożytne legendy Karmelu o Maryi spełniają rolę takiego właśnie tła. Wprowadzają w trudną do opisania atmosferę, w jakiej zrodziły się i żyły Jej karmelitańskie wyobrażenia. Pozwalają dotrzeć do subtelnych uczuć i odniesień, których nie można odkryć zatrzymując się jedynie na historycznych dokumentach i teologicznych opracowaniach. Te portretują jakby intelektualną stronę osoby Maryi. Tamte wprowadzają wartości charakterystyczne dla świata, którym żyje serce. Dopiero połączone razem dają pełny Jej obraz. Większość najstarszych legend Zakonu koncentruje się na jednej problematyce - opisują osobiste interwencje Maryi na rzecz wspólnoty karmelitańskiej, która w początkach swego istnienia doświadczyła wielu trudności. Gdy zawiodły wszystkie ludzkie środki obrony, pozostała jeszcze Maryja. Ona posiadała moc skutecznej interwencji i ujmowała się za pustelnikami, którzy od początku uważali siebie za Jej synów. Dla nich, żyjących jakby na styku świata materii i ducha, było czymś oczywistym, że Właścicielka wzgórz Karmelu odpowie osobistą interwencją na pełne pokory i zawierzenia wołanie. Interweniuje więc, gdy po decyzjach IV Soboru Lateraneńskiego (1215) Zakon stoi przed perspektywą kasaty, gdy poddaje się w wątpliwość jego maryjny tytuł i przywileje, jego oryginalną formę życia (formula vitae) i wynikającą z niej organizację wspólnoty. Legenda, jako opowieść fantastyczna, chociaż pełna niezwykłych i cudownych motywów, dostarcza materiału do wykładu mądrościowych treści. Karmelitańskie legendy streszczają zatem i oddają w barwny sposób prawdę o żywotnych związkach Maryi z Zakonem. Opisują Jej duchowe piękno i zachwycają się tajemnicą Niepokalanego Poczęcia. Niektóre z nich były często przytaczane i można znaleźć liczne ich wersje, co dowodzi, że stanowiły jedną z dróg przekazu pierwotnego charyzmatu karmelitańskiego. W poszukiwaniu tożsamości Do najbardziej popularnych legend należy przekaz o wizycie Świętej Rodziny w pustelni karmelitańskiej. Został on barwnie odmalowany na kopule sanktuarium Stella Maris na wzgórzach Karmelu przez ojca Luigi Poggi. Fresk przedstawia Maryję, Józefa i trzymane przez nich za ręce Dziecię Jezus. Święta Rodzina opuszcza karmelitański erem w Wadi 'ain es-Siah w towarzystwie dwóch pustelników niosących prowiant na dalszą drogę. Za nimi, w niewielkich grotach, widać grupę pozostałych pustelników. Z łatwością można dostrzec wśród nich poruszenie. Kamienne tablice z Dziesięciu Przykazaniami i księgi Starego Prawa, na których skupia się ich uwaga, pozwalają domyśleć się przyczyny tego poruszenia - na własne oczy widzą wypełnienie się starotestamentalnych proroctw. Widzą Mesjasza, którego przyjście zwiastowali prorocy. Widzą również Tę, która Go przedziwnie zrodziła. Fresk nie nawiązuje rzecz jasna do historycznego wydarzenia. Od czasów ziemskiego życia Maryi przeminie wiele pokoleń zanim w Palestynie przełomu dwunastego i trzynastego wieku pojawi się pierwszy karmelita. Fresk jest artystyczną interpretacją pięknej legendy zbudowanej na szczerym przekonaniu pierwszych karmelitów, nie mających charyzmatycznej postaci u swych początków, jak dominikanie czy franciszkanie, że wywodzą się w prostej linii od proroka Eliasza i jego uczniów; że trwają na Górze Karmel w sposób nieprzerwany od jego czasów. Grupa pierwszych pustelników z Karmelu szuka więc korzeni swej tożsamości w jego duchowym dziedzictwie i ukrytym życiu Maryi. To właśnie Ona, odwiedzając ich wielokrotnie podczas swego ziemskiego życia, osobiście wskazuje im, jak naśladować Eliasza, którego obrali sobie za duchowego ojca. Wprowadza ich również w tajemnice swego powołania, w którym widzą odbicie profetycznego powołania wspólnoty z Karmelu. Legenda pragnie podkreślić, że spotkanie Karmelu z Maryją ma charakter rodzinny. Wspólnota pustelników karmelitańskich gości wspólnotę Świętej Rodziny. To nie jest jakaś banalna, uczyniona mimochodem wizyta, która nie rodzi żadnych głębszych duchowych czy psychologicznych więzi. Spotkanie dwóch wspólnot ma charakter intymny, rodzinny, niezmiernie ubogacający i rodzący duchowe pokrewieństwo. W takiej atmosferze i w takim nastawieniu Zakon chce spotykać się z Maryją. Dystans, brak zaufania, brak zrozumienia potrzeby dzielenia z Nią wszystkich spraw, również tych bardzo osobistych, rani Ją i uniemożliwia przekazanie darów, które pragnie ofiarować. Maryja przynosi do karmelitańskiej wspólnoty Jezusa. To drugie istotne przesłanie legendy. Przedstawione w niej wspólnoty nie są ukazane jako równorzędne. Chociaż pustelnicy obdarowują Gości gorącym przywitaniem, rodzinną atmosferą i troszczą się, by nie zabrakło im pożywienia, to w rzeczywistości oni otrzymują bezcenny dar - Maryja przynosi im Syna, owoc swego niepokalanego i ukrytego w ciszy Nazaretu życia. Zanim Jezus ukaże się publicznie ludowi i powie o swym posłannictwie, oni już znają Jego tajemnicę, wciąż jeszcze skrytą w cieniu Jej płaszcza. Maryja prowadzi wspólnotę Karmelu do kontemplacji tajemnic życia Jezusa. Przychodzi zawsze jako pierwsza, ale niebawem usuwa się, aby w centrum pozostał wyłącznie Jej Syn. W obronie nazwy Zakonu Inna legenda, którą odnajdujemy w kronice Wilhelma z Sanvico, trzynastowiecznego pustelnika z klasztoru na Górze Karmel, opowiada o niebezpiecznej morskiej przygodzie króla Francji, św. Ludwika IX, uczestnika siódmej i ósmej wyprawy krzyżowej. Wydarzenie, grożące rozbiciem jego statku, miało mieć miejsce pewnej burzliwej nocy w pobliżu wzgórz Karmelu. Król i jego załoga zostali cudownie ocaleni dzięki interwencji Maryi czczonej w karmelitańskiej świątyni. W drodze powrotnej do Francji, podczas trzeciej nocy żeglugi, tuż przed świtem, statek króla doznał na wysokości wzgórz Karmelu dwóch gwałtownych wstrząsów. "Były one tak silne, iż marynarzom wydawało się, że osiedli na skałach i statek zaraz zacznie tonąć. Duchowni oraz inne osoby na statku, przerażeni tym wydarzeniem, udali się do swego świątobliwego króla, odnajdując go klęczącego i modlącego się żarliwie do Boga. Sądząc, że statek wkrótce zatonie, przerażeni podróżni usłyszeli głos dzwonu dochodzący ich z klasztoru Braci Błogosławionej Dziewicy Maryi z Góry Karmel. Gdy król go usłyszał, zapytał kapitana statku, gdzie on się znajduje. Powiedziano mu, że dzwon należy do klasztoru Braci Błogosławionej Dziewicy Maryi z Góry Karmel. Będąc czcicielem Matki Boga, król przyrzekł pielgrzymkę do klasztoru, jeżeli błogosławiona Dziewica wybawi go i jego ludzi z tej okrutnej burzy. Wkrótce pokorny król udał się na Górę Karmel i z wielką pobożnością uczestniczył w porannych modlitwach braci. Po odmówieniu porannych modlitw i pokornej kontemplacji tego świętego miejsca, król był głęboko poruszony religijnością braci, którzy nazwani byli najbardziej wyjątkowym tytułem na świecie: Bracia Dziewicy Maryi; przynajmniej w odniesieniu do zatwierdzonych zakonów" (Chronica, rozdz. VI). Cudowną interwencję Maryi na rzecz św. Ludwika IX legenda wiąże z klasztorem karmelitów. To dzwon ich świątyni natchnął króla i towarzyszy jego morskiej podróży do wezwania Maryi - Gwiazdy Morza, prowadzącej szczęśliwie statki i ich załogi do upragnionych portów. W opisie uderza wielokrotne użycie maryjnego tytułu Zakonu: Bracia Błogosławionej Dziewicy Maryi z Góry Karmel. Maryja czyni cud jako Pani pustelników karmelitańskich potwierdzając w ten sposób ich prawo do noszenia tak zaszczytnego tytułu. Jeżeli potwierdza go Matka Syna Bożego - poprzez cudowne wydarzenie - to czyż może powstać jakikolwiek ludzki autorytet i sprzeciwić się temu przywilejowi? O bolesny zmaganiach związanych z uznaniem maryjnego tytułu opowiada także legenda o mówiącej figurze Matki Bożej z opactwa w Chester. Powstała ona w środowisku pierwszych angielskich fundacji. Zakon spotkał się w Anglii z największymi uprzedzeniami i opozycją, stąd i legenda jest niezmiernie wymowna. Do powstania trudności przyczynili się zresztą sami karmelici, którzy błędnie - chociaż w dobrej wierze - uważali się za pierwszy oficjalnie zatwierdzony Zakon poświęcony Maryi, nosząc zbyt dumnie swoje głowy. Warto tutaj dodać, że legenda wychodzi na przeciw historycznemu wydarzeniu. Było nim uznanie w 1374 r. przez renomowany Uniwersytet w Cambridge prawa do noszenia przez Zakon upragnionego tytułu: Bracia Błogosławionej Dziewicy Maryi. Orzeczenie to poprzedziła gorąca publiczna polemika między dominikaninem Janem Stokes a karmelitą Janem de Hornby. Według legendy Matka Boża wkroczyła w ten spór, co miało miejsce w mieście Chester. Przekaz opowiada o procesji zorganizowanej przez Tomasza, przełożonego opactwa św. Werburgi w Chester. Jej trasa wiodła obok słynącej wieloma łaskami figury Maryi. Figura znajdowała się w północnej części prezbiterium opactwa nad grobem, w którym spoczywały szczątki świątobliwego pustelnika Godstalda. Gdy podczas procesji, w obecności dużej liczby wiernych, przechodzili obok niej karmelici i zatrzymali się na chwilę, aby ukłonem złożyć hołd Matce Syna Bożego i swojej Patronce, ręka figury podniosła się i wskazała na nich. Usłyszano również głos: "Oto ci są moimi braćmi; oto moi bracia ukochani i wybrani" (R. M. Valabek, Mary, Mather of Carmel, tom I, s. 54). Ku lepszej przyszłości O bardzo dyskretnej, ale zarazem kluczowej roli Maryi w decyzjach dotyczących przyszłości Zakonu opowiada legenda o Jej pojawieniu się w śnie anonimowego przeora pustelni z Góry Karmel. Chylące się ku upadkowi Królestwo Krzyżowców w Ziemi Świętej nie mogło już dłużej zapewnić bezpieczeństwa karmelitom. Ich pustelna, najeżdżana wielokrotnie przez muzułmanów, stanęła przed realną i zbliżającą się w szybkim tempie groźbą upadku. Co w takiej sytuacji uczynić? Czy wolno opuścić świętą górę, kolebkę Zakonu? Pytania te stawiała sobie wspólnota pustelników wielokrotnie. Wspomniany już wcześniej karmelitański kronikarz, opisuje dokładnie towarzyszącą im atmosferę napięcia: "Wielu słabszych członków Zakonu doświadczało z powodu tych częstych najazdów pogańskich licznych rozterek i obaw. (...) Pragnęli oni zatem opuścić Ziemię Świętą, a jeżeli byłoby to możliwe, powrócić do swych ojczystych stron, aby tam zakładać nowe klasztory i służyć Bogu oraz świętej Matce, Dziewicy Maryi, bez obaw i nieustannie" (Chronica, rozdz. III). Dodaje następnie, że przeor klasztoru został w tym względzie pouczony w snach przez Maryję i Jej Syna, którzy zezwolili opuścić Palestynę i zakładać klasztory w Europie. Ciekawa legenda, mówiąca o tym, że Karmel będzie istniał "do końca czasów", związana jest z osobą św. Piotra Tomasza, karmelitańskiego biskupa i patriarchy Konstantynopola. Tak jak wszystkie wspomniane wyżej powstała w atmosferze niepewności cechującej początkowy okres obecności karmelitów w Europie, po przybyciu z Palestyny. Aż do końca XIV w. prawna sytuacja Zakonu nie była jasna, rodząc niepokój w sercach i umysłach karmelitów. Św. Piotr Tomasz należy do grupy najstarszych świętych Karmelu i jest jednym z tych, którzy odznaczali się wyjątkową miłością i czcią dla Patronki Zakonu. Jan z Hildesheim, współczesny Świętemu, opowiada o pewnym epizodzie z jego życia. Miał on mieć miejsce, gdy świątobliwy zakonnik był już uznanym wykładowcą i wybijającym się w duchowej formacji człowiekiem. W nocy poprzedzającej uroczystość Zesłania Ducha Świętego z celi karmelity zaczęły dochodzić tajemnicze głosy. Zbudziły one dwóch współbraci, których cele przylegały do jego celi. Nie mieli jednak odwagi, aby wejść do niego i sprawdzić, co się stało. Następnego dnia Jan z Hildesheim zapytał go, co się wówczas wydarzyło. Z początku św. Piotr Tomasz zachowywał milczenia i nie chciał o tym mówić. Uległ jednak presji współbraci i tak powiedział: "Udałem się na spoczynek trochę przygnębiony na duchu, ale i z gorącym pragnieniem uzyskania od błogosławionej Dziewicy łaski zachowania mojego Zakonu i obietnicy Jej patronatu. Właśnie tamtej nocy powiedziała mi: Nie obawiaj się Piotrze, gdyż nasz Zakon karmelitański przetrwa aż do końca czasów. Pierwszy patron Zakonu, Eliasz, prosił o tę łaskę mojego Syna w czasie Jego przemienienia na górze i uzyskał ją" (R. M. Valabek, Mary, Mather of Carmel, tom I, s. 52). Malowane ku Jej chwale Interesującą grupę stanowią legendy o cudownie dokończonych obrazach Maryi, malowanych przez karmelitów dla celów Jej publicznego kultu. Jedno z takich klasycznych opowiadań przedstawia historię powstania obrazu Matki Bożej Piaskowej w Karmelu dawnej obserwancji w Krakowie. W starym przekazie czytamy: "Pewien karmelita, ksiądz pobożny i snadź niepospolity artysta-malarz, powziął szczęśliwą myśl z wyższego widocznie natchnienia, odmalowania wizerunku Matki Bożej na zewnętrznej ścianie, ponad drzwiami bocznymi kościoła. Gdy rzeczony karmelita-malarz rozpoczął swe dzieło nakreśliwszy kontur, zadzwoniono właśniena pacierze, więc skierował swe kroki do chóru, zostawiwszy malowanie. Tymczasem podczas jego nieobecności niewidzialna ręka dokończyła tworzenie wizerunku. Następnego dnia zbierały się gromadki ludzi podziwiając Madonnę" (R. Róg, Karmelici. Duch, historia, kultura, Kraków 1997, s.16). Wszystkie podobne przekazy łączy wspólna myśl - każdy obraz Maryi powstaje w Karmelu z Bożego natchnienia i jest potwierdzeniem wyboru przez Nią tegoż Zakonu dla dzieła szerzenia Jej czci. Duchowy testament Warto jeszcze wspomnieć o duchowym testamencie (exhortatio) św. Brokarda - pierwszego przeora z Góry Karmel (Św. Brokard nie jest założycielem Karmelu. Był jednym z pierwszych eremitów w Wadi 'ain es-Siah. Reguła karmelitańska skierowana jest do "umiłowanych synów: B. i pozostałych pustelników". Inicjał "B" został przez tradycję utożsamiony z Brokardem dopiero w drugiej połowie XIV w. Nie znamy prawdziwego imienia pierwszego przełożonego pustelników z Karmelu.). Ostatnie słowa kogoś tak wyjątkowego nie przechodzą bez echa; są przesłaniem. Czując zbliżającą się śmierć miał zwołać współbraci i powiedzieć do nich: "Synowie! Bóg w swoim miłosierdziu powołał nas do Zakonu pustelników, a z Jego szczególnej łaskawości nazwani zostaliśmy Braćmi Najświętszej Dziewicy Maryi. Miejcie się więc na baczności, abyście po mojej śmierci nie przybrali sobie tego tytułu niegodnie. Dlatego też trwajcie nieustannie w dobrem, brzydźcie się bogactwem, ze wzgardą odrzućcie świat, a życie swoje ukształtujcie na wzór Maryi i Eliasza" (Breviarium Ronamum OCD, Romae 1959, pars altera, s. 950). Na pierwszy rzut oka ten krótki tekst może wydawać się banalnym i nie mówiącym nic szczególnego przekazem. Tak już jest, że największe tajemnice wypowiadane są w nielicznych i prostych słowach, w krótkich zdaniach. Pokora i prawdziwa mądrość zawsze je odczytają. Testament nosi wyraźne piętno maryjne. Dostrzegamy w nim dwa elementy związane z osobą Matki Syna Bożego. Pierwszy dotyczy nazwy Zakonu: "Z Jego szczególnej łaskawości nazwani zostaliśmy Braćmi Najświętszej Dziewicy Maryi. Miejcie się więc na baczności, abyście po mojej śmierci nie przybrali sobie tego tytułu niegodnie". Dla średniowiecznej mentalności imię, nazwa czy tytuł nie były tylko słowami służącymi potrzebie rozróżniania przedmiotów i osób. Podobnie jak w kulturze żydowskiej utożsamiały się z osobą lub wspólnotą określając ich charakter i odsłaniając do pewnego stopnia ich tajemnice. Św. Brokard przypomina zatem, że nazwa "Bracia Najświętszej Dziewicy Maryi" zobowiązuje do określonego sposobu życia, jest świadectwem, czyli mówi wszystkim wokół, że we wspólnocie karmelitańskiej Maryja ma swoje szczególne miejsce. Nazwa streszcza sposób życia Zakonu. Straciłaby zatem sens, gdyby na zewnątrz nie wyrażała tego, czym żyje w swoim "wnętrzu". Drugi maryjny element exhortatio mówi o Matce Jezusa jako o podstawowym modelu do naśladowania: "(...) życie swoje ukształtujcie na wzór Maryi i Eliasza". Życie Maryi i Eliasza to dwie formy, w których powinny odcisnąć się wszystkie karmelitańskie powołania. Dopiero gdy to nastąpi, nazwa Zakonu będzie w pełni adekwatna do tego czym jest on w swej istocie.

Malowane ku Jej chwale

Share this: